الفهرست (شیخ طوسی)
الفهرست نوشته شیخ طوسی، از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجری. این کتاب به بیان اسامی مصنفین شیعه و کتابهایی که در عالم تشیع نوشته شده و سند شیخ طوسی به آنها می‌باشد.
ویژگی‌ها
این کتاب در ردیف مهمترین منابع برای شناخت اعتبار راویان شیعه و از عمده‌ترین منابع است. هدف اصلی از تألیف کتاب معرفی مؤلفین شیعه و کتب آنها است، بنابر این راویانی که کتابی ننوشته‌اند نامشان در این کتاب نیامده‌است. در عین حال، در این کتاب بعضی از مؤلفین شیعه ذکر نشده‌اند (مانند آنها که شیخ طریقی به آنها ندارد).
شیخ، فهرست کتب اصحاب امامیه را نوشته‌است، بنابراین صِرف آمدن نام یک نفر در این کتاب، دلیل بر شیعه بودن اوست مگر آنجا که تصریح به خلاف شده باشد.
ترتیب
کتاب «الفهرست» دارای ترتیب و نظم امروزی نبوده و برای دسترسی هر چه آسانتر به مطالب آن عده‌ای آن را مرتب نموده‌اند از جمله:
- توسط شیخ علی بن عبد الله مقشاعی
- بوسیله مولی عنایة الله قهپایی
- در سال ۱۰۰۵ هجری به ترتیب الفبایی کامل در آمده که به نظر می‌رسد چاپ حاضر نیز بر اساس این ترتیب است.
هدف
شیخ طوسی این اثر را با هدف ذکر آثار علمی اندیشمندان شیعه دوازده امامی نگاشته است.البته در مواردی از این اصل تخطی کرده است و افراد غیر امامی دارای اثر را نیز ذکر می‌کند. به عنوان نمونه او از ۵ تن از عالمان زیدیه از جمله ابن عقدو ۱۰ تن از عالمان اهل سنت به دلیل تألیف اثری در مناقب اهل بیت(ع) یاد کرده است.
انگیزه
شیخ در مقدمه الفهرست، انگیزه خود از نگارش این کتاب را نبودن اثری جامع در معرفی آثار علمی شیعه ذکر می‌کند. شیخ طوسی مشکل آثاری را که در این زمینه نوشته شده است، عدم جامعیت آنها می‌داند و از جامعیت دو کتاب غضائری در فهرست کتب و فهرست اصول و در عین حال از عدم استنساخ و از بین رفتن آنها خبر می‌دهد.
یکی از استادانش نیز او را در نوشتن کتابی در معرفی آثار شیعه که مشتمل بر ذکر مصنفات و اصول باشد، تشویق می‌کرده است.
شیوه نگارش
فهرست شیخ، ترکیبی از کتابنامه و زندگینامه است. عناوین این کتاب بر اساس حروف الفبا و نام صاحبان اثر تنظیم شده است. شیخ طوسی هدف خود از این کار را دسترسی آسان به مطالب آن ذکر کرده و تأکید می‌کند ترتیب زمانی در آن رعایت نشده است.
مؤلف کتاب، در ذیل هر عنوان اگر اطلاعاتی درباره نام، نسب، کنیه، القاب و محل سکونت صاحب اصل یا کتاب او موجود بوده است، ارائه کرده، سپس به شخصیت علمی(تخصص) و نیز آثار او پرداخته است. شیخ در مقدمه متعهد شده جرح و تعدیل و مذهب راویان را بیان کند.
محتوا
فهرست شیخ طوسی متشکل از سه بخش است، که عبارتند از:
- بخش مربوط به کسانی که اسم اصلی آنان معلوم بوده است (این بخش، بر اساس حروف الفبا از همزه تا یاء تنظیم شده است).
- بخش مربوط به کسانی که به کنیه معروف بوده‌اند و شیخ، نام آنها را نیافته است.
- بخش مربوط به کسانی که با قبیله یا شهر یا لقبشان شناخته شده‌اند و اسم و کنیه آنها معلوم نیست.
زمان نگارش
تاریخ نگارش الفهرست مشخص نیست. اما از اینکه شیخ در موارد متعددی در کتاب رجال به الفهرست ارجاع داده است به دست می‌آید که این کتاب را پیش از رجال یا همزمان با آن نوشته است. از عبارت «نَذکُرُهُم فی کتابِ الرِّجال اِن شاءَ اللهُ تَعالی» در الفهرست نیز به دست می‌آید که آغاز نگارش کتاب الفهرست پیش از رجال بوده است. البته او در الفهرست هنگام ذکر آثار خود از کتاب الرجال نیز یاد می‌کند.شیخ طوسی نگارش کتاب را در زمان حیات سید مرتضی آغاز کردهو بخش دیگر آن را پس از وفات او نوشته است.
تحقیق و چاپ
الفهرست در سال ۱۲۷۱ق/۱۸۵۳م در هند با تحقیق اسپرنجر و مولوی عبدالحق با ترتیب الفبایی در تمامی حروف نام‌ها، نام پدر و جد چاپ شده است. پس از آن نخستین چاپ کتاب به شکل و ترتیب ابتدایی خود در سال ۱۳۵۶ق در انتشارات حیدریه نجف به تصحیح و تحقیق سید محمد صادق بحرالعلوم انجام شد و این چاپ در سال۱۳۸۰ق نیز تجدید شد. این کتاب در سال ۱۴۱۷ق با تحقیق جواد قیومی توسط نشر الفقاهه در ۳۴۳ صفحه منتشر شد و سید عبدالعزیز طباطبایی آن را در سال ۱۴۲۰ق تحقیق کرد.
تکمیل و تلخیص
در نگارش الفهرست برخی از مؤلفین شیعه ذکر نشده‌اند، شیخ در مقدمه علت این کار را عدم ضبط آثار و یا عدم آشنایی با آنها به دلیل پراکندگی محل زندگیشان ذکر می‌کند.پس از شیخ، بر این کتاب تکمله یا تتمه‌هایی افزوده شد:
- معالم العلماء؛ ابن شهر آشوب در این کتاب حدود ششصد نویسنده را به الفهرست شیخ طوسی افزوده است
- الفهرست شیخ منتجب الدین؛ در ترجمه و شرح حال دانشمندانی که بعد از شیخ طوسی زندگی می‌کردند.[
برخی علما این کتاب را تلخیص کرده یا به آن نظم و ترتیب داده‌اند. از جمله:
- تلخیص الفهرست: محقق حلی
- ترتیب الفهرست؛ عنایت الله قهپائی
- شیخ علی بن عبدالله اصبحی بحرانی
- معراج اهل الکمال الی معرفة الرجال شیخ سلیمان بن عبدالله ماحوزی
انتقادها
در مواردی از کتاب الفهرست، اشتباهاتی از نویسنده در بیان مذهب، نام، کنیه و اثر مولفین دیده می‌شود. علامه محمد تقی شوشتری منشأ این اشتباهات را استفاده فراوان شیخ از کتاب الفهرست ابن ندیم و کتاب رجال کشی دانسته است. و آیت الله خوئی آن را ناشی از کثرت اشتغال وی به تدریس و تألیف می‌داند.البته شیخ خود نیز در این کتاب در مواردی به اشتباه ابن ندیم از جمله در یکی دانستن فضل بن شاذان نیشابوری شیعی با فضل بن شاذان رازی سنی تصریح می‌کند و کلام کشی را در ملاقات لوط بن یحیی ازدی با امام علی(ع) نقد می‌کند.
گفته شده شیخ در مواردی به منابع مبهم و نامعلوم ارجاع داده است و در پاره‌ای موارد مستند مطالب خود را بیان نکرده است.
منبع: http://mehrmihan.ir/sheikh-tusis-book-list/
مطالب جالب دیگر
- ۹۵/۱۲/۲۹